سابقه تاريخي شهر تفرش كه به قبل از اسلام برمي گردد، با مجموعه اي از جاذبه هاي تاريخي، طبيعي و فرهنگي مي تواند به عنوان يكي از قطب هاي گردشگري استان مركزي پذيراي دوستداران فرهنگ، هنر و تاريخ ايراني باشد.
يكي از جاذبه هاي بكر اين شهرستان راه هاي مخفي هزارتو موسوم به « دستكن هاي زيرزميني» است كه به تازگي در زير اين شهر كشف شده و قابليت تغيير كاربري و تبديل به مكان هاي هنري و تفريحي را دارد.
شهرستان تفرش در مستندات و كتب به جاي مانده از قبل از اسلام با عنوان «گبرش» به معني زرتشتي بوده كه با حاكميت اعراب و زبان عربي در ايران به «طبرس» و پس از آن به «تفرش» تغيير نام يافته است.
اين منطقه از كانون هاي جمعيتي در مسير جاده قديم ابريشم بوده كه از ديرباز طبيعت بكر، چشم اندازهاي كم نظير، مفاخر و انديشمندان علمي، فرهنگي و ديني ، تنوع زيستي و آثار و جاذبه هاي تاريخي آن زبانزد بوده و امروز با كشف دستكن هاي زيرزميني وارد مرحله جديدي از ظرفيت هاي گردشگري شده است.
سرپرست نمايندگي ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي شهرستان تفرش گفت: كشف راه هاي زيرزميني دستكن در تفرش اواخر پارسال با گزارش هاي مردمي مبني بر رويت حفره هاي عميق در چندين نقطه شهر در دستور كار قرار گرفت و با طرح اين موضوع در كارگروه گردشگري شهرستان دستور حفاري در ۲۰ نقطه با حضور كارشناسان باستان شناسي صادر شد.
علي حيدري افزود: در مراحل اجرايي اين پروژه در سه نقطه ورودي راه هاي دستيابي به دستكن هاي زيرزميني كشف شد كه مهم ترين آن در ضلع شرقي ميدان شهرداري قديم واقع شده و بيشتر گزارش هاي مردمي نيز در حفاري ها و ساخت وسازها مربوط به تونل هاي زيرزميني در اين منطقه است.
وي ادامه داد: در گمانه زني هاي اوليه توسط باستان شناسناسان مشخص شد اين دستكن ها مربوط به دوره پس از اسلام و به حدود ۳۰۰ سال پيش برمي گردد كه با هدف ايجاد سرپناه و محافظ جان ساكنان شهر در ناملايمات محيطي و خطر حمله دشمنان تعبيه شده است.
سرپرست نمايندگي ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي تفرش اظهار كرد: اين دستكن ها بدون استفاده از مصالح انسان ساخت و فقط با ابزارهاي كندمان در قالب مسيرهاي تنگ و تاريك با شاخه هاي متعدد ايجاد شده ست.
حيدري گفت: ارتفاع اين دستكن ها با توجه به سراشيبي طبيعي محل بطور متوسط پنج متر و به شكل پايين رونده است و در طول مسير ارتفاع خود را با سطح زمين حفظ كرده است.
حيدري ادامه داد: در معماري اين دستكن ها اماكني بصورت حفره هاي تخم مرغي شكل در بدنه در دو سوي مسير تردد به چشم مي خورد كه ابعاد آن به اندازه اي است كه چهار تا شش انسان بالغ به راحتي در آن جاي مي گيرد بدون آنكه مجراي اصلي آن را مسدود كند.
وي گفت: اين مسير دستكن زيرزميني شرايط تهويه مناسب ندارد و مشخص است اين اماكن براي فعاليت روزانه تعبيه نشده و تنها براي شرايط اضطرار بوده كه ساكنان شهر با رفتن به راه هاي پيچيده آن پناه مي گرفتند و جان خود را براي مدت زماني محدود از خطرات اطراف حفظ مي كردند.
وي افزود: با توجه به نمونه هاي موفق كسب درآمد از مسيرهاي دستكن تاريخي در ساير مناطق ايران بويژه شهر زيرزميني كاريز در جزيره كيش و مجموعه زيرزميني تفريحي فرهنگي نوش آباد كاشان ، كشف راه هاي زيرزميني دستكن تفرش مي تواند با كمك سرمايه گذاران بخش خصوصي به يكي از پرجاذبه ترين اماكن گردشگري اين خطه تبديل شود.
كارشناس باستان شناسي ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان مركزي نيز در اين باره گفت: سابقه معماري دستكن زيرزميني به دوره پيش از اسلام در زمان اشكانيان بر مي گردد.
شراهي افزود: نمونه هاي ديگري از معماري دستكن زيرزميني ايراني در دوره اسلامي با تغيير كاربري مذهبي به پناهگاه، ظهور يافته كه غالب اين دستكن ها متعلق به دوره ايلخانيان و مغول است كه سراسر ايران دستخوش ناملايمات ، شورش و جنگ بود و مردم بشدت به سر پناه هاي مستحكم و مخفي نياز داشتند.
وي اظهار كرد: اين دستكن هاي زيرزميني بيشتر در زمين هايي با تركيبات مقاوم و با بافت محكم ايجاد و براي تعبيه آنها در خاك خيلي سفت از ابزار تيشه و قلم و در خاك نسبتا سفت از كلنگ استفاده مي شد.
وي خاطرنشان كرد: وجود چنين راه هاي زيرزميني مستحكم نشان از بصيرت و علم بالاي مردم آن زمان از دانش خاك شناسي و زمين شناسي دارد كه امروز اطلاعات كمي از سازندگان و راهبران اين نوع معماري در دست داريم.
اين كارشناس باستان شناسي گفت: علاوه بر راه هاي زيرزميني دستكن در شهر تفرش ، دو نمونه مشابه از مسيرهاي دستكن در روستاهاي «رباط آغاج» و «تهيق» شهرستان خمين نيز كشف شده كه اين دو نمونه نياز به بررسي و مطالعه بيشتر دارد.
شراهي افزود: اتاقك هاي كوچك دوار يا حفره هاي تخم مرغي شكل كه در برخي راه هاي زيرزميني در بدنه دستكن ها جانمايي شده به احتمال زياد براي مقاصد خاص بوده و با توجه وجود آثار سياهي در برخي جاهاي اين اتاقك ها احتمال استفاه از پيه سوزها براي روشنايي مي رود.
سرپرست اداره كل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان مركزي نيز گفت: ايرانيان از ديرباز در معماري زيرزميني تبحر خاص داشته اند و خلاقيت و تيزهوشي خود را در قالب شهرهاي زيرزميني، دستكن ها و مسيرهاي پناهگاهي، حفر قنوات و كاريزهاي هزارتو و برخي خانه هاي سنگي در دل كوه ها و تپه ها به يادگار گذاشته اند.
«محسن رحمتي» افزود: نوع زيبايي از مجموعه انسان ساخت كه توسط باستان شناسان استان مركزي از دل زمين خارج شده از وجود شهري پويا در زمان خود خبر مي دهد كه در ۴۰ كيلومتري جنوب شرقي اراك با عنوان زلف آباد قرار داشته و در دو فصل كاوش يافته هاي عظيمي را با زبان اشيا و نوع معماري آشكار كرده است.
وي اظهار كرد: شهر زيرزميني آوه در شهرستان ساوه از توابع استان مركزي نيز به عنوان يكي از شهرهاي زيرزميني مطرح كشور در سه طبقه در زمين احداث شده كه نبوغ و پختگي فرهنگي مردمان پيشين از لابه لاي يافته هاي كاوش هاي آن هويداست.
سرپرست اداره كل ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان مركزي گفت: راه هاي زيرزميني دستكن كه در برخي شهرهاي بزرگ و كوچك و مناطق روستايي استان به چشم مي خورد شكلي از كاربري هاي محيطي بر مبناي نيازهاي روز مردم است كه با كمترين ابزار، بدون طراحي و آرايه معماري ايجاد شده و تاريكي و تنگي مسيرهاي پيچ دار، هراس مردمان گذشته را منتقل مي كند.
رحمتي خاطرنشان كرد: برخي بناهاي قديمي خاص مانند كاروانسراها و قلعه هاي جنگي نيز كه از دوره هاي مختلف تاريخي به يادگار مانده دركنار نوع معماري و عظمت هنر ايرانيان در ساخت بنا و سازه، داراي مسيرهاي زيرزميني مخفي براي ورود و خروج در مواقع اضطراري است كه مي تواند نوعي از ميراث كهن در حوزه دستكن هاي زيرزميني باشد.
وي گفت: راه هاي زيرزميني در تفرش كه سال ها دست نخورده باقي مانده و امروز پس از سال ها دوباره پاي انسان به دالان ها و مسيرهاي تاريك آن باز شده با اندك اشياي بازمانده و سكوت معنادار هويت خود را به رخ كشيده و فرصتي ايجاد كرده تا در سايه خوش فكري مسوولان و سرمايه گذاران به محيطي فرهنگي و جذاب براي حضور گردشگران تبديل شود.
اين مسوول گفت: شهر تفرش زادگاه پدر علم فيزيك ايران پروفسور حسابي است و در كنار آن از مواهب و جاذبه هاي طبيعي آب معدني گراو، كوه باران، غارهاي زيبا و اعجاب انگيز، باغ هاي گردو و جاذبه هاي تاريخي و مذهبي نظير مسجد ششناو، آب انبارهاي قديمي و مرقد امامزاده محمد(ع) برخوردار است.
وي ادامه داد: تبديل راه هاي زيرزميني دستكن تفرش به فضايي مفرح با آرايه هايي از فرهنگ و پيشينه مردم اين ديار دركنار ۱۳ اثر تاريخي ثبتي در فهرست آثار ملي كشور، مي تواند تفرش را به قطبي نام آور در صنعت گردشگري تبديل كند.
وي بيان كرد: با تكميل مطالعات پايه و استفاده از شيوه هاي جذاب و با مشاركت سرمايه گذاران، مي توان اين مكان هاي تاريخي را به كانون هاي گردشگري تبديل و ارزش هاي فكري، زيستي و رفتاري پيشينيان را در سايه برنامه اي هدفمند معرفي كرد .